Γιατί Ιστορία

Ο Αντώνης Λιάκος στην εισαγωγή του βιβλίο του «Ο Ελληνικός 20ός Αιώνας» αναφέρεται στην υπερβολική αισιοδοξία με την οποίαν η ανθρωπότητα του 1899 αντιμετώπιζε την είσοδο στο νέο αιώνα.
Η κοινωνία τότε ήταν πεπεισμένη ότι δεν θα ξανα-υπάρξουν πόλεμοι και ότι ο νέος αιώνας θα ήταν ο αιώνας της τεχνολογικής κορύφωσης και της αυτοπραγμάτωσης του ανθρώπου. Λίγο-πολύ το ίδιο ήλπιζε η ανθρωπότητα και το 1999, αλλά πιο διστακτικά αυτή τη φορά, μετά από την εμφάνιση ολοκληρωτιστικών καθεστώτων, δύο παγκοσμίους πολέμους, το Ολοκαύτωμα, τον Ψυχρό πόλεμο με την Κορέα, το Βιετνάμ και το Αφγανιστάν του, τον πόλεμο του Κόλπου, τους βομβαρδισμούς και τις σφαγές στη Γιουγκοσλαβία, και πολλές ακόμη τραγωδίες που στιγμάτισαν το είναι της ανθρωπότητας στον εικοστό αιώνα.
Η Ιστορία όμως δείχνει να επαναλαμβάνεται και ο εικοστός-πρώτος αιώνας φαίνεται ότι αντιπροσωπεύει μία ακόμη πανανθρώπινη διάψευση. Μέσα σε μόλις είκοσι-δύο χρόνια, ζήσαμε – από τις οθόνες μας οι περισσότεροι – το Ιράκ, το Αφγανιστάν, τη Λιβύη, τη Συρία, την Υεμένη και την Ουκρανία. Είδαμε βομβαρδισμούς αμάχων, γυναίκες να θρηνούν με τα νεκρά παιδιά τους στα χέρια, ισοπεδωμένες πόλεις, τεράστια κύματα προσφύγων. Ο χρόνος είναι μία σχετική έννοια κατά τον Αϊνστάιν· αν ζούσε σήμερα και έβλεπε τους βομβαρδισμούς των ουκρανικών νοσοκομείων, ίσως να ισχυριζόταν ότι κοιμηθήκαμε στο 2022 και ξυπνήσαμε στο 1939.

Ερωτεύτηκα την Ιστορία στο δημοτικό, όταν πήρα για πρώτη φορά στα χέρια μου το σχολικό βιβλίο (ένα γαλάζιο με φωτογραφία του «παιδιού του Μαραθώνα» του Πραξιτέλη στο εξώφυλλο) και άρχισα να το διαβάζω, με ανυπομονησία να δω τι θα γίνει παρακάτω, σαν να ήταν λογοτεχνικό βιβλίο. Και ήταν. Η Ιστορία δεν αποτελεί απλώς καταγραφή μίας σειράς απίστευτων γεγονότων (γνωστό ότι η πραγματικότητα συχνά νικά τη φαντασία), με σασπένς και πλήρη αρμονική σύνδεση μεταξύ τους, από την εμφάνιση του homo sapiens μέχρι σήμερα. Η Ιστορία είναι η κατεξοχήν επαναστατική επιστήμη: ερευνά το «γιατί» και το «πώς», και οι απαντήσεις συχνά βρίσκονται κρυμμένες, από τα δημοσιευμένα απομνημονεύματα των ισχυρών μέχρι τις κιτρινισμένες φωτογραφίες, τα ημερολόγια και τις αναμνήσεις των απλών, αδύναμων ανθρώπων· αναμνήσεις που η εξιστόρησή τους, όταν έρχεται στο φως, «τσακίζει κόκαλα».
Η μνήμη αποτελεί τη μέγιστη αρετή του ανθρώπου· του είναι απαραίτητη για την επιβίωσή του και την κατανόηση του κόσμου γύρω του. Εξάλλου από τη ζωή και την καθημερινότητά μας, η Ιστορία δεν απουσιάζει. Είναι εδώ και εμείς είμαστε κομμάτια του ιδίου παζλ από την αρχή της ανθρωπότητας. Τόσο μικροί σε σύγκριση με το χάος των εκατομμυρίων χρόνων που προηγούνται και έπονται της δικής μας εποχής, και τόσο μεγάλοι ώστε να μπορούμε και το παρελθόν να ανακαλύψουμε, και το παρόν να εξηγήσουμε, και το μέλλον να αλλάξουμε. «Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας…», όπως έγραψε ο Ελύτης.

Η ιστορική διαδρομή της ανθρωπότητας είναι ένας Πύργος της Βαβέλ. Ξεκινήσαμε από το έδαφος και αρχίσαμε να χτίζουμε τον έναν όροφο πάνω στον άλλον προσπαθώντας να φτάσουμε τον Θεό ή αν προτιμάτε, τον ήλιο. Για αυτό το υπέροχο θράσος, την «ύβρη» που μας κρατά ζωντανούς, αυτήν την ακαταμάχητη περιέργεια που ξεχωρίζει τον άνθρωπο στη φύση, αφού τον μετατρέπει – όπως είχε πει η Ελένη Αρβελέρ – στο μοναδικό ον που κοιτά προς τον ουρανό, πρόκειται πράγματι να επέλθει… τίσις. Το ηλιακό μας σύστημα (και μαζί του εμείς) κάποτε θα αυτοκαταστραφεί. Ξέρουμε λοιπόν ότι ως είδος έχουμε «ταβάνι», κι όμως εδώ είμαστε και «χτίζουμε» και εξελισσόμαστε μέχρι να βρούμε κυριολεκτικά «ουρανό».
Και έχουμε φτάσει ήδη αρκετά ψηλά στον Πύργο· χάρη στην τεχνολογία και μόνο τις τελευταίες δεκαετίες, η ανθρωπότητα έχει πετύχει όσα ίσως δεν είχε πετύχει από την αρχή της ύπαρξής της. Στις μέρες μας παράγεται τέτοιος πλούτος που θα μπορούσε να θρέψει όλους τους ανθρώπους της Γης, αλλά δυστυχώς το μεγαλύτερο μέρος του κατανέμεται μόνο στους ισχυρούς της, ενώ τα ποσά που διατίθενται για κατασκευή καταστροφικών, απάνθρωπων όπλων είναι αδιανότητα, τη στιγμή που συνάνθρωποί μας πεθαίνουν είτε από βόμβες, είτε από πείνα, φτώχεια ή αρρώστιες. Σε αυτόν λοιπόν τον Πύργο, αν υποθέσουμε ότι βρισκόμαστε στη μέση του και χτίζουμε τους επόμενους ορόφους στην ανηφόρα προς τον ήλιο, η Ιστορία αποτελεί τα θεμέλια και τους ορόφους που βρίσκονται από κάτω μας, και οι οποίοι στηρίζουν εμάς στο παρόν και τα οράματά μας στο μέλλον.

Γιατί Ιστορία;
Γιατί αν δεν συντηρήσουμε το παρελθόν στους κάτω ορόφους, αν δεν φροντίζουμε να το αναπαλαιώνουμε και να το διατηρούμε με αγάπη (είναι και κτίσμα τόσων χιλιετιών!), θα γκρεμιστεί, και μαζί με αυτό εμείς, το μέλλον και τα οράματά μας. Για καθεστώτα δε, τα οποία επιθυμούσαν και επιθυμούν να «εξαφανίσουν» τους κάτω ορόφους, την Ιστορία, και να τους ξαναχτίσουν από την αρχή καταπώς τους συμφέρει, είναι μάλλον περιττό να πω ότι το αποτέλεσμα θα θύμιζε κάτι κακοφτιαγμένα κτίρια της Χούντας, που χτίστηκαν χάρη σε άδειες που δόθηκαν στο πόδι, και που σήμερα σαπίζουν ετοιμόρροπα και εγκαταλελειμένα. Σε τέτοιου είδους σαθρά θεμέλια θέλουν όλες οι δικτατορίες και γενικώς αυταρχικές κυβερνήσεις να χτίζουν το μέλλον της ανθρωπότητας. Η Ιστορία εξάλλου δέχεται συνεχή και διαχρονικό πόλεμο επειδή είναι σύντροφος πιστή της Αλήθειας και ο ιστορικός οφείλει να παρουσιάζει όλες τις πλευρές των γεγονότων αντικειμενικά (το είχε γράψει, από τους πρώτους, ο Πολύβιος στο έργο του «Ἱστορίαι», επηρεασμένος από τον Θουκυδίδη).

Ας φροντίσουμε, λοιπόν, μια και ζούμε – ως επί το πλέιστον – σε καιρούς δημοκρατίας να μη βγάλουμε ως είδος τα μάτια μας με τα ίδια μας τα χέρια. Πριν από λίγο καιρό ο καθηγητής Νούτσιο Όρντινε (συγγραφέας του βιβλίου «Η χρησιμότητα του άχρηστου») είχε αναρωτηθεί τι μέλλον θα έχει η ανθρωπότητα όταν, σε εκατό χρόνια από σήμερα, θα γίνονται ανασκαφές, θα ανακαλύπτεται μια μαρμάρινη επιγραφή στα λατινικά ή στα αρχαία ελληνικά και κανείς δεν θα μπορεί να τη διαβάσει, επειδή σήμερα περικόπτονται πολύτιμα κονδύλια από τις ανθρωπιστικές σπουδές στα πανεπιστήμια, και τα τμήματα των κλασικών σπουδών που διδάσκουν αρχαίες γλώσσες οδεύουν προς… λουκέτο!
Φοβάμαι ότι συνηθίσαμε το τέρας, όπως το είχε θέσει ο Μάνος Χατζιδάκις. Στη Γη κυριαρχεί ο ανταγωνισμός και ο θάνατος – αξιών και ανθρώπων – οπότε για ποιον λόγο η μελέτη της Ιστορίας, αλλά και γενικώς οι ανθρωπιστικές σπουδές, που αντιπροσωπεύουν τη Ζωή να αποτελούν προτεραιότητα; Μα γιατί αν αποδεχθούμε ότι αυτή η δυστοπική προοπτική είναι μονόδρομος για την ανθρωπότητα, τότε είναι που θα γκρεμιστεί ο Πύργος και θα πέσουμε ως είδος στη δίνη του απόλυτου σκοταδισμού, μέχρι μια νέα Αναγέννηση και ένας νέος Διαφωτισμός να συνεχίσουν, με τρόπο επαναστατικό, τον αναγκαίο ιστορικό υλισμό της ύπαρξής μας.

Στην πραγματικότητα λοιπόν, δεν σπουδάζουμε Ιστορία. Μηχανικοί σπουδάζουμε. Αποστολή μας είναι να βρούμε τα κενά κομμάτια στους τοίχους των κάτω ορόφων, τα οποία βρίσκονται κρυμμένα πίσω από τα σύννεφα της λήθης του παρελθόντος, και να τα συναρμολογήσουμε έτσι ώστε να κρατήσουμε το παρελθόν ζωντανό. Έτσι, όχι απλώς θα σωθεί το οικοδόμημα, αλλά ίσως στο μέλλον να μη δώσουμε ποτέ ξανά αξία στα σάπια υλικά του παρελθόντος, τα οποία κατά καιρούς χρησιμοποιήσαμε.

Η δουλειά του ιστορικού δεν θα τελειώσει ποτέ. Σε εκατό χρόνια, οι απόγονοί μας, που θα στέκονται στους επάνω ορόφους (αυτούς που δεν έχουμε χτίσει ακόμη, και εδώ είναι που χρειάζονται όλοι οι επιστημονικοί κλάδοι να συνεργαστούν και να δουλέψουν υπέρ του ανθρώπου) θα ψάχνουν να βρουν τα κενά που αφήσαμε ή που κρύφτηκαν στο δικό μας όροφο, στη δική μας εποχή, στο παρόν μας. Αυτό θα πει δουλειά με μέλλον, σε μία εποχή ανεργίας και εργασιακής ανασφάλειας!

Ιάσων-Νικόλαος Ροδόπουλος
Πολιτικός Επιστήμων, Υποψήφιος Διδάκτωρ Ιστορίας