“Κωνσταντίνος Καβάφης: Η νέα βιογραφία” ενός αιώνιου σύγχρονου

Δημήτρης Βοχαΐτης - LJI Reporter

Μια βαθιά, θεματική ανάγνωση του ποιητή της Αλεξάνδρειας. Η παρουσίαση στο Τορόντο και οι αποκαλύψεις του καθηγητή Γρηγόρη Τζουσδάνη

Η ανακάλυψη ενός «άλλου» Καβάφη

Η Αλεξάνδρεια του Καβάφη δεν υπήρξε ποτέ μια απλή πόλη. Ήταν ένα συμβολικό τοπίο, ένα εσωτερικό πεδίο νοήματος που ξαναγεννιόταν μέσα από τη μνήμη, την επιθυμία και τον χρόνο. Αυτήν ακριβώς τη βαθιά, μετά-ιστορική διάσταση επιχειρεί να φωτίσει η νέα βιογραφία και πρώτη αγγλόφωνη, Κωνσταντίνος Καβάφης: Μία νέα βιογραφία (Constantine Cavafy: A New Biography) του εκδόσεων Farrar, Straus and Giroux (FSG/Macmillan), που υπογράφουν ο καθηγητής του πανεπιστημίου του Οχάιο, Γρηγόρης Τζουσδάνης, και ο συνάδελφος του από το πανεπιστήμιο της Βοστώνης, Peter Jeffreys.

Η παρουσίαση του βιβλίου στον Καναδά διοργανώθηκε από την ΕλληνοΚαναδική Ακαδημαϊκή Ένωση Οντάριο (Hellenic Canadian Academic Association of Ontario - HCAAO), με πρόεδρο τον καθηγητή Ιστορίας,  Σάκη Γκέκα, και αναμένεται να αποτελέσει μία από τις σημαντικότερες πνευματικές εκδηλώσεις του φθινοπώρου. Ο Γρηγόρης Τζουσδάνης, διακεκριμένος Έλληνας καθηγητής Κλασικών Σπουδών του πολιτειακού πανεπιστημίου του Οχάιο, μίλησε για το έργο του, τη μεθοδολογία του και τις δυσκολίες που αντιμετώπισε κατά τη συγγραφή, αποκαλύπτοντας μια σειρά από κρίσιμες πτυχές της ζωής και της σκέψης του ποιητή.

Θεματική, όχι χρονολογική αφήγηση

Όπως εξήγησε στον Ελληνικό Τύπο ο Γρηγόρης Τζουσδάνης, οι συγγραφείς επέλεξαν τη θεματική αντί της χρονολογικής προσέγγισης και ανάλυσης. Ο λόγος ήταν διττός. Αφενός, η κατανομή της έρευνας μεταξύ δύο μελετητών, αφετέρου, γιατί το γεγονός ότι η ζωή του Καβάφη υπήρξε εξωτερικά «ήσυχη», ενός ανθρώπου που πέρασε σχεδόν όλη του τη ζωή στην Αλεξάνδρεια. Η θεματική δομή επέτρεψε, όπως μας σημείωσε, «να διαμορφώσουμε την αφηγηματική καμπύλη κάθε κεφαλαίου όπως θέλαμε, με συναισθηματική κορύφωση και πτώση, πέρα από τον μονότονο χτύπο του χρόνου».

Το αποτέλεσμα είναι μια βιογραφία που δεν ακολουθεί τον Καβάφη απλώς ως πρόσωπο αλλά ως ιδέα. Μία πολυσύνθετη ταυτότητα που εκτείνεται από την προσωπική εσωστρέφεια έως τη διανοητική ευρύτητα ενός ανθρώπου που αντιλήφθηκε τη «διασυνδεδεμένη εποχή» έναν αιώνα πριν από την παγκοσμιοποίηση.

Τα κενά στα αρχεία – Η φωνή του απουσιάζοντος

Η έρευνα για τον Καβάφη αποδείχθηκε δύσκολη. «Συχνά αισθανόμασταν», μας είπε ο καθηγητής, «ότι ακούγαμε μία μονόπλευρη τηλεφωνική συνομιλία». Πολλοί από τους αλληλογράφους του δεν φύλαξαν τα γράμματά του ενώ ο ίδιος κράτησε σχεδόν τα πάντα. Το αποτέλεσμα είναι ένα πορτρέτο γεμάτο σιωπές, όπου οι απαντήσεις του ποιητή έπρεπε να αναπλαστούν μέσα από τις ερωτήσεις των άλλων.

Ακόμη εντυπωσιακότερη είναι η έλλειψη υλικού για τη σεξουαλικότητα του Καβάφη. Παρά τη φανερή παρουσία της στα ποιήματα και την προσωπική του ζωή, τα αρχεία είναι σχεδόν κενά. «Έπρεπε να υποθέσουμε, χωρίς να μυθοποιήσουμε. Η βιογραφία, σε αντίθεση με το μυθιστόρημα, οφείλει να είναι ιστορικά ακριβής», τονίζει ο καθηγητής κλασικής φιλολογίας. Ακριβώς πάνω σε αυτό το αρχειακό κενό δεν είναι τυχαίο ότι ετοιμάζει και ένα ανέκδοτο μυθιστόρημα με τίτλο «Ένα γράμμα από τον Καβάφη» (A Letter from Cavafy), που διερευνά αυτήν τη «σιωπή των αρχείων».

Οι γείτονες που δεν γράφτηκαν ποτέ

Ένα από τα ενδιαφέροντα ευρήματα του βιβλίου είναι η σχεδόν παντελής απουσία των Αράβων γειτόνων του Καβάφη. Ο ποιητής, που έζησε στο κέντρο μίας μιας πολυεθνοτικής πόλης, την Αλεξάνδρεια, δεν φαίνεται να άφησε ουσιαστικά ίχνη για το πώς αντιλαμβανόταν τον αραβικό κόσμο γύρω του. Οι συγγραφείς, για να καλύψουν αυτό το κενό, στράφηκαν στα απομνημονεύματα της Πηνελόπης Δέλτα, φίλης του Καβάφη, που προσφέρουν πολύτιμες εικόνες για τη θέση των Ελλήνων μέσα στην αραβική Αλεξάνδρεια του τέλους του 19ου αιώνα.

Η φανταστική πόλη και η ιστορική Αλεξάνδρεια

«Ο Καβάφης δεν ήταν ρεαλιστής. Η Αλεξάνδρεια του», όπως λέει ο Τζουσδάνης, «είναι μία φανταστική πόλη, σύμβολο του χρόνου, της φθοράς και της μνήμης. Εν αντιθέσει με τον Τζέιμς Τζόυς, ο οποίος περιέγραψε το Δουβλίνο με τοπογραφική ακρίβεια, ο Καβάφης δημιούργησε μία ποιητική γεωγραφία χωρίς συντεταγμένες. Δεν μπορούμε να ξέρουμε σε πιο μαγαζί ή σε ποια πλατεία βρίσκονται στα ποιήματά του. Όλα λειτουργούν αλληγορικά».

Η βιογραφία φωτίζει ωστόσο την ιστορική Αλεξάνδρεια του 19ου αιώνα. Μία πόλη στην οποία οι Έλληνες κατείχαν προνομιακή θέση, ώσπου το 1882, κατά την εξέγερση του Άραμπι Πασά (το πραγματικό του όνομα ήταν Άχμεντ Ουράμπι πασάς), η οικογένεια Καβάφη κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη για να σωθεί από τον βρετανικό βομβαρδισμό. Για τον Τζουσδάνη, ο ποιητής και η ελληνική παροικία «δεν έμαθαν ποτέ το μάθημα εκείνης της εξέγερσης» που ήταν ότι ο αιγυπτιακός εθνικισμός θα επανερχόταν και πάλι, στρεφόμενος εναντίον των Ευρωπαίων και των Ελλήνων αποίκων.

Ο προάγγελος της παγκοσμιοποίησης

«Ο Καβάφης», επιμένει ο Έλληνας συγγραφέας του έργου, «είδε τον 21ο αιώνα μέσα από τον 3ο π.Χ. αιώνα. Εξερευνώντας τον ελληνιστικό κόσμο και την ύστερη αρχαιότητα, διέκρινε μια εποχή πολιτισμικής μίξης, πολλαπλών ταυτοτήτων και ρευστών συνόρων. Έναν κόσμο διασυνδεδεμένων κρατών και ετερόκλητων ταυτοτήτων, όπως ο σημερινός. Ήταν ένας μοντέρνος κοσμοπολίτης χωρίς να το δηλώνει, που αντιπαθούσε την καθαρότητα και προτιμούσε την αλληλεπίδραση».

Η λιτότητα ως αισθητική και η ερωτική ωρίμανση

Ο Γρηγόρης Τζουσδάνης χαρακτηρίζει τον μινιμαλισμό του Καβάφη ως την «ουσία της πρωτοτυπίας του». Απορρίπτοντας την ρομαντική ρητορεία και τον λυρισμό της νεότητάς του, ο ποιητής ανακάλυψε μια πυκνή, πειθαρχημένη γλώσσα, χωρίς περιττό στολίδι. Δεν υπήρχε «ενθουσιασμός», αλλά πυρετός εσωτερικής ακρίβειας. Ένας λόγος που αναζητούσε την έμπνευση «σε σκόνες, βιβλία, επιγραφές και μισοξεχασμένες γραμμές».

Η ίδια εσωτερικότητα καθρεφτίζεται και στα ερωτικά του ποιήματα, όπου η επιθυμία μετατρέπεται σταδιακά από αμφίσημο συναίσθημα σε σαφή ομοερωτική φωνή. «Μέχρι το 1919», μας τόνισε στη συζήτηση που είχαμε μαζί του, «δεν υπάρχει πλέον αμφιβολία. Πρόκειται για άνδρες που ποθούν άνδρες, όχι με πρόκληση αλλά με τη νηφαλιότητα της αποδοχής».

Η τέχνη της βιογραφίας. Η ισορροπία ανάμεσα στην αγάπη και την απόσταση

«Η βιογραφία», δηλώνει ο Έλληνας καθηγητής, «είναι μία προσπάθεια να βάλεις σε λόγια το χάος μίας ζωής». Είναι η ισορροπία ανάμεσα στην ενσυναίσθηση και την κριτική απόσταση. Είναι ανάμεσα της αγάπης για το υποκείμενο και την ανάγκη επιστημονικής νηφαλιότητας. «Δεν γράψαμε αγιογραφία», σημειώνει. «Γράψαμε ένα σύνθετο πορτρέτο με αντιφάσεις και παραδοξότητες».

Η Νέα Βιογραφία του Καβάφη, πέρα από μια εξαιρετική φιλολογική συμβολή, λειτουργεί ως αναστοχασμός πάνω στην ίδια τη βιογραφία ως είδος γραφής, ως πράξη ανασύνθεσης του χρόνου, ως μέθοδος να επιβληθεί τάξη στο άτακτο και το απρόβλεπτο υλικό μιας ζωής.

Κι, όμως, όπως καταγράφεται εκείνος ο απόμακρος ποιητής της Αλεξάνδρειας, μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, μοιάζει πιο σύγχρονος από ποτέ. Με την ειρωνεία, την αυτοσυνειδησία, την πολιτισμική του ρευστότητα και με εκείνη τη φωνή που ποτέ δεν ύψωσε αλλά που συνεχίζει να ηχεί στα πιο ανήσυχα αυτιά του καιρού μας.

‍