Πολεμικός αναβρασμός Μέσης Ανατολής: Από την εκεχειρία στην καταστροφή

Δημήτρης Βοχαΐτης - LJI Reporter
Σε μια δραματική κλιμάκωση που συνταράσσει τη Μέση Ανατολή και αναστατώνει τις διεθνείς αγορές, το Ισραήλ και το Ιράν βρίσκονται πλέον σε ανοιχτή εμπόλεμη σύγκρουση. Το πρωί της 13ης Ιουνίου, το Ισραήλ εξαπέλυσε μαζικές αεροπορικές επιθέσεις σε ιρανικούς στόχους στρατηγικής σημασίας, ανάμεσά τους εργαστήρια εμπλουτισμού ουρανίου στο Natanz και στο Isfahan, καθώς και στρατιωτικές υποδομές των Φρουρών της Επανάστασης (IRGC).
Η επιχείρηση αποτέλεσε «στρατηγικό αιφνιδιασμό» του Τελ Αβίβ, ενταγμένο στο πλαίσιο του αποκαλούμενου «προληπτικού δόγματος» της κυβέρνησης Netanyahu. Οι επιθέσεις προκάλεσαν σοβαρές απώλειες, μεταξύ των οποίων αναφέρθηκαν ανώτατοι Ιρανοί αξιωματικοί και τουλάχιστον ένας εκ των επικεφαλής του πυρηνικού προγράμματος της χώρας.
Η απάντηση της Τεχεράνης και το κύμα εθνικής συσπείρωσης
Το Ιράν απάντησε άμεσα με μαζική εκτόξευση βαλλιστικών πυραύλων εναντίον του Ισραήλ, πλήττοντας στρατιωτικές εγκαταστάσεις στο Negev, καθώς και μη στρατιωτικές υποδομές στο Τελ Αβίβ και στη Χάιφα. Τουλάχιστον 14 Ισραηλινοί πολίτες έχασαν τη ζωή τους ενώ στο Ιράν οι απώλειες ξεπέρασαν τους 200 νεκρούς, μεταξύ αυτών και δεκάδες τραυματίες σε χτύπημα νοσοκομείου στην περιοχή του Qom.
Το ιρανικό υπουργείο Εξωτερικών χαρακτήρισε τις ισραηλινές επιδρομές «πράξη κρατικής τρομοκρατίας», ενώ ζήτησε επείγουσα σύγκληση του Συμβουλίου Ασφαλείας. Ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, António Guterres, κάλεσε όλες τις πλευρές σε «άμεση αποκλιμάκωση» και καταδίκασε την επίθεση σε πυρηνικές εγκαταστάσεις ως πράξη που θέτει σε κίνδυνο τη διεθνή ειρήνη.
Η διεθνής σκηνή: ανησυχία, αντιφάσεις και διπλωματικός μαραθώνιος
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω δηλώσεων της Ursula von der Leyen, εξέφρασε βαθιά ανησυχία και προειδοποίησε για «μια άνευ προηγουμένου αποσταθεροποίηση της Μέσης Ανατολής». Η γαλλική διπλωματία, μάλιστα, εξετάζει πρόταση κατάπαυσης πυρός υπό την αιγίδα του ΟΗΕ και της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (IAEA).
Παράλληλα, αρχηγοί των κρατών-μελών της G7 τόνισαν την ανάγκη περιορισμού των επιθετικών επιχειρήσεων και ζήτησαν «κατά προτεραιότητα τον έλεγχο των πυρηνικών φιλοδοξιών του Ιράν», μία στάση που η ισπανική εφημερίδα El Pais χαρακτηρίζει ως «ασαφώς συμμετρική», αποσιωπώντας την ευθύνη της ισραηλινής ηγεσίας στην έναρξη των εχθροπραξιών.
Netanyahu: ηγεσία υπό διεθνή πίεση και εσωτερική απονομιμοποίηση
Ο Benjamin Netanyahu εμφανίζεται ολοένα και πιο απομονωμένος διεθνώς. Η πολιτική του αγγίζει πλέον τα όρια του «στρατιωτικού αυταρχισμού». Η επιμονή του στη στρατηγική αποδυνάμωσης του Ιράν μέσω ωμής ισχύος, με επιθέσεις κατά αμάχων και υποδομών, συγκεντρώνει επικρίσεις ακόμη και εντός του Ισραήλ. Πολλοί Ισραηλινοί στρατιωτικοί και πολιτικοί, όπως ο πρώην Α/ΓΕΕΘΑ Gadi Eisenkot, έχουν αποστασιοποιηθεί από τη ρητορική και την πρακτική της κυβέρνησης, χαρακτηρίζοντάς την «αδιέξοδη και επικίνδυνη».
Επιπλέον, ο Netanyahu βρίσκεται αντιμέτωπος με διεθνείς κατηγορίες για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας λόγω των επιχειρήσεων στη Γάζα. Στη Χάγη, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο εξετάζει ήδη υπόθεση εις βάρος του, γεγονός που σκιάζει την αξιοπιστία του ως ηγέτη.
Mearsheimer: από την ρεαλιστική ανάλυση στην προειδοποίηση για κατάρρευση συμμαχιών
Ο Αμερικανός καθηγητής Διεθνών Σχέσεων John Mearsheimer θεωρεί την παρούσα σύγκρουση ως συνέπεια της «μονολιθικής υποστήριξης των ΗΠΑ προς το Ισραήλ χωρίς όρους». Στο έργο του The Israel Lobby and U.S. Foreign Policy, το οποίο συνυπογράφει με τον Stephen Walt, κατηγορεί τη στρατηγική της Ουάσιγκτον για έλλειψη αυτονομίας και πολιτικής κριτικής έναντι των Ισραηλινών κυβερνήσεων.
Ο Mearsheimer υποστηρίζει ότι η στρατηγική του Netanyahu, να εξοντώσει κάθε πιθανό αντίπαλο μέσω στρατιωτικής υπεροχής, υπονομεύει τη σταθερότητα της ευρύτερης περιοχής και επιταχύνει τη φθορά των αμερικανικών συμμαχιών, ιδίως με την Ευρώπη και τον αραβικό κόσμο.
Ενεργειακή αστάθεια και γεωπολιτικές επιπτώσεις
Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις έχουν ήδη προκαλέσει σοβαρές επιπτώσεις στην παγκόσμια αγορά ενέργειας. Οι τιμές πετρελαίου και φυσικού αερίου έχουν σημειώσει ραγδαία άνοδο, με το Brent να ξεπερνά τα 96 δολάρια το βαρέλι. Αναλυτές επισημαίνουν πως το ενδεχόμενο αποκλεισμού του Στενού του Ορμούζ από το Ιράν ή μέσω παραστρατιωτικών επιθέσεων των Houthi θα μπορούσε να πυροδοτήσει νέα ενεργειακή κρίση.
Το γεγονός ότι οι ΗΠΑ δηλώνουν «έτοιμες να στηρίξουν το Ισραήλ» έχει δημιουργήσει ανησυχία σε Κίνα, Ινδία και Ρωσία, οι οποίες ζητούν αποκλιμάκωση και καταδικάζουν τις «εξωφρενικές ενέργειες μονομερούς στρατιωτικής πρωτοβουλίας», όπως χαρακτηριστικά σημειώνει η γαλλική εφημερίδα Liberation.
Εσωτερικές πολιτικές συνέπειες: αστάθεια και ριζοσπαστικοποίηση
Ισραήλ: Κρίση εμπιστοσύνης προς το πρόσωπο του Netanyahu
Στο εσωτερικό του Ισραήλ, η πολιτική κατάσταση είναι τεταμένη και εύθραυστη. Παρά την επικοινωνιακή προσπάθεια της κυβέρνησης να εμφανίσει την πολεμική κλιμάκωση ως «προληπτική εθνική άμυνα», η Haaretz και η Jerusalem Post μεταφέρουν αυξανόμενες αντιδράσεις, τόσο από την ισραηλινή ακαδημαϊκή κοινότητα όσο και από την κοινωνία των πολιτών. Πρώην ανώτατοι αξιωματικοί των IDF (Israel Defense Forces) προειδοποιούν ότι οι επιθέσεις εναντίον του Ιράν δεν αποτελούν στρατηγικά στοχευμένες κινήσεις αλλά πολιτικά κίνητρα που σχετίζονται με τη διατήρηση του Netanyahu στην εξουσία, εν μέσω συνεχιζόμενης δίκης του για διαφθορά.
Ο Netanyahu αξιοποιεί τη συνθήκη πολεμικής κινητοποίησης για να συσπειρώσει τη δεξιά του βάση και να αποφύγει πολιτικές πιέσεις σε μία τακτική που θυμίζει το λεγόμενο «rally-around-the-flag effect». Όμως, η κοινωνική δυσαρέσκεια μετά τους χιλιάδες νεκρούς σε πολεμικά μέτωπα και η ραγδαία αύξηση του κόστους ζωής δημιουργούν προϋποθέσεις για μαζικές διαδηλώσεις, ανάλογες εκείνων που συγκλόνισαν τη χώρα τον περασμένο Ιανουάριο.
Ιράν: Σύσφιξη του καθεστώτος αλλά και ρωγμές
Στο Ιράν, η επίθεση του Ισραήλ έφερε προσωρινά κύμα εθνικής ενότητας, με χιλιάδες πολίτες να συγκεντρώνονται στην πλατεία Azadi στην Τεχεράνη. Ωστόσο, βαθύτερες πολιτικές εντάσεις υποβόσκουν. Η ελίτ του καθεστώτος χρησιμοποιεί τη σύγκρουση για να καταπνίξει εσωτερικές φωνές αμφισβήτησης, ιδίως φοιτητικά κινήματα και φιλελεύθερους διανοουμένους.
Το γεγονός ότι η Τεχεράνη αποδείχθηκε ευάλωτη σε αεροπορικές επιδρομές υπονομεύει την εικόνα αήττητου που επιχειρούσε να προβάλει το καθεστώς των Ayatollahs. Ορισμένοι αναλυτές επισημαίνουν πιθανή ενίσχυση της επιρροής των σκληροπυρηνικών φρουρών της Επανάστασης έναντι του μετριοπαθούς διπλωματικού λόμπι.
ΗΠΑ και γεωπολιτικός κίνδυνος εμπλοκής
Η πιθανότητα εμπλοκής των Ηνωμένων Πολιτειών παραμένει ιδιαίτερα αυξημένη. Παρά τις δηλώσεις του Αμερικανού προέδρου, Donald Trump, περί αποφυγής «χερσαίας σύρραξης», η ανακοίνωσή του ότι «η Αμερική στέκεται δίπλα στο Ισραήλ» συνοδεύτηκε από την αποστολή τριών αεροπλανοφόρων στην Ανατολική Μεσόγειο.
Το Πεντάγωνο, μάλιστα, εξετάζει περιορισμένες αεροπορικές επιχειρήσεις υποστήριξης, σε περίπτωση που το Ιράν επιχειρήσει να μπλοκάρει τον Περσικό Κόλπο ή επιτεθεί σε αμερικανικές βάσεις στη Συρία και το Ιράκ.
Στην Ουάσιγκτον, ισχυροί κύκλοι του Κογκρέσου, κυρίως Δημοκρατικοί όπως ο Bernie Sanders και η Alexandria Ocasio-Cortez, ασκούν πιέσεις ώστε να αποτραπεί οποιαδήποτε συμμετοχή των ΗΠΑ σε έναν «πόλεμο τρίτης χώρας». Απ’ ότι διαφαίνεται, η δυσφορία εντός της αμερικανικής κοινωνίας για την άνευ όρων στήριξη προς το Ισραήλ, ιδίως προς τον Netanyahu, έναν ηγέτη που, όπως υπογραμμίζεται, «φέρνει δυσφήμιση και διεθνή απομόνωση», αυξάνεται.
Διεθνές σύστημα και οι νέες ισορροπίες
Η σύγκρουση επαναφέρει στο προσκήνιο τη θεωρία του John Mearsheimer περί επιστροφής της «τραγικής φύσης της διεθνούς πολιτικής» όπου τα κράτη ενεργούν με γνώμονα την ισχύ και την επιβίωση και όχι με βάση θεσμικές εγγυήσεις ή διεθνή ηθική. Η στάση του Ισραήλ, καθώς και η ασθενική αντίδραση των δυτικών θεσμών, επιβεβαιώνουν, σύμφωνα με τον Mearsheimer πάντα, το τέλος της λεγόμενης «φιλελεύθερης διεθνούς τάξης».
Επιπλέον, η σύγκρουση προκαλεί ραγδαία ενίσχυση της γεωπολιτικής σημασίας των μη δυτικών δυνάμεων. Η Ινδία και η Κίνα εμφανίζονται ως «ουδέτερες δυνάμεις, μεσολαβητές» ενώ η Ρωσία αξιοποιεί το ρήγμα εντός του ΝΑΤΟ για να ενισχύσει τις δικές της περιφερειακές στρατηγικές.
Όπως αναφέρει ο Γερμανός καθηγητής Herfried Münkler, η σύγκρουση Ιράν–Ισραήλ λειτουργεί ως καταλύτης για την επιτάχυνση ενός πολυπολικού κόσμου, όπου η Δύση δεν μπορεί πλέον να επιβάλει την ηθική της πρωτοκαθεδρία χωρίς συνέπειες.
Ανθρωπιστική τραγωδία: καταρρέουν τα υγειονομικά και πολιτικά συστήματα
Η σύγκρουση μεταξύ Ιράν και Ισραήλ έχει ήδη προκαλέσει μία ανθρωπιστική κρίση που απειλεί να ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Σύμφωνα με στοιχεία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, περισσότεροι από 6.000 πολίτες έχουν τραυματιστεί στο Ιράν και άλλοι 500 στο Ισραήλ, ενώ οι άμαχοι αποτελούν περίπου το 70% των θυμάτων των πρώτων ημερών των εχθροπραξιών.
Σύμφωνα με αναφορές στον διεθνή τύπο, σε αεροπορική επίθεση που έκαναν οι ισραηλινές δυνάμεις, έπληξε παιδιατρική μονάδα στην πόλη Qom, προκαλώντας 34 θανάτους, ανάμεσά τους 11 παιδιά. Η Τεχεράνη έκανε λόγο για «εγκλήματα πολέμου», ενώ ο Ύπατος Αρμοστής του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα Volker Türk ζήτησε «άμεση διεθνή διερεύνηση» των γεγονότων.
Στο Ισραήλ, τα νοσοκομεία της Χάιφα και του Τελ Αβίβ λειτουργούν σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, ενώ το υπουργείο Υγείας προχώρησε σε επιστράτευση εθελοντών λόγω έλλειψης προσωπικού. Οι επιθέσεις σε αστικές περιοχές έχουν επιφέρει «πρωτοφανή πλήγματα στο εσωτερικό της χώρας από το 2006».
Την ίδια στιγμή καταγράφεται αύξηση σε βίαιες επιθέσεις κατά μειονοτήτων και ύποπτων «εσωτερικών εχθρών» τόσο στο Ιράν (κατά των Κούρδων και Μπαχάι), όσο και στο Ισραήλ (εναντίον Αράβων πολιτών και Παλαιστινίων εντός των συνόρων του 1948), εντείνοντας τον φόβο για εθνοκαθαρτικές πρακτικές.
Ο αραβικός κόσμος βρίσκεται ανάμεσα σε ρητορική υποστήριξη και στρατηγική σιωπή
Οι περισσότερες αραβικές κυβερνήσεις καταδίκασαν το Ισραήλ για την επιθετικότητα της πρώτης επίθεσης. Η Σαουδική Αραβία έκανε λόγο για «απρόκλητη στρατιωτική πράξη που απειλεί την ασφάλεια της ευρύτερης περιοχής». Η Ιορδανία κάλεσε το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ να καταδικάσει «τις ισραηλινές παραβιάσεις του Διεθνούς Δικαίου» ενώ το Κατάρ δήλωσε ότι θα φιλοξενήσει έκτακτη Σύνοδο του Αραβικού Συνδέσμου στη Ντόχα.
Ωστόσο, όπως υπογραμμίζουν αναλυτές, ο αραβικός κόσμος βρίσκεται σε δίλημμα. Από τη μία, η ταύτιση με τον ιρανικό πόλο δεν είναι επιθυμητή για χώρες που αντιπαθούν την επιρροή της Τεχεράνης στη Συρία, τον Λίβανο και την Υεμένη. Από την άλλη, η ανάγκη διατήρησης της δημόσιας εικόνας τους ως υπέρμαχων της Παλαιστινιακής υπόθεσης επιβάλλει καταδίκες κατά του Ισραήλ.
Στο μεταξύ, η Τουρκία του Recep Tayyip Erdoğan επιχειρεί να αναδειχθεί σε ρυθμιστή, προτείνοντας διπλωματική πρωτοβουλία αποκλιμάκωσης. Την ίδια στιγμή υπάρχουν αναφορές ότι ήδη έχουν πραγματοποιηθεί μυστικές επαφές Τούρκων και Ιρανών αξιωματούχων στην Άγκυρα με στόχο μια «περιφερειακή συμφωνία μη επίθεσης».
Η Ελλάδα, από την άλλη, παρακολουθεί με ανησυχία και αυτή τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή, δίνοντας έμφαση στην ανάγκη για άμεση αποκλιμάκωση και σεβασμό του Διεθνούς Δικαίου. Ο υπουργός Εξωτερικών, Γιώργος Γεραπετρίτης, κάλεσε όλα τα μέρη «να επιδείξουν αυτοσυγκράτηση και να προστατεύσουν τους αμάχους». Παράλληλα, η Αθήνα προτίθεται να συμβάλλει διπλωματικά και ανθρωπιστικά στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και υπό την αιγίδα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
Οικονομικές συνέπειες: νέα ενεργειακή κρίση και παγκόσμιες αγορές υπό πίεση
Η κρίση Ιράν–Ισραήλ έχει άμεσες επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία, ιδίως σε ενεργειακό και νομισματικό επίπεδο. Οι τιμές του πετρελαίου τύπου brent εκτοξεύθηκαν στα 96,7 δολάρια ανά βαρέλι, ενώ οι τιμές φυσικού αερίου αυξήθηκαν κατά 23% μέσα σε μία εβδομάδα, λόγω του φόβου για διακοπή ροών από τον Περσικό Κόλπο.
Πάνω από 20 ασφαλιστικές εταιρείες έχουν αυξήσει τις τιμές κινδύνου για πλοία που διέρχονται από το Στενό του Ορμούζ ενώ υπάρχει ορατός κίνδυνος για παγκόσμια επιβράδυνση ανάπτυξης, κυρίως σε ασιατικές οικονομίες που εξαρτώνται ενεργειακά από την περιοχή.
Το δολάριο ενισχύθηκε ως «ασφαλές καταφύγιο», την ίδια ώρα που το ευρώ και το ιαπωνικό γεν δέχονται πιέσεις. Οι παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές καταγράφουν έντονες διακυμάνσεις, με τον δείκτη S\&P 500 να καταγράφει πτώση 2,3% και τον Nikkei στην Ιαπωνία να σημειώνει τη μεγαλύτερη διόρθωση των τελευταίων 10 μηνών.
Σύμφωνα με διεθνής αναλύσεις, γίνεται λόγος για ένα ευρύτερο «γεωπολιτικό σοκ διαρκείας» που ενδέχεται να έχει μεγαλύτερες επιπτώσεις και από τον πόλεμο στην Ουκρανία δεδομένου του κρίσιμου ενεργειακού χαρακτήρα της Μέσης Ανατολής και της πιθανότητας ευρύτερης ανάφλεξης σε όλο το σύστημα Σουνιτών-Σιιτών-Ισραηλινών.

‍