Τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς σε όλη την Ελλάδα

Τα "Μπαμπάρια", η"προβέντα", η "καλή χέρα" και δεκάδες άλλα έθιμα που κρατάνε ζωντανή την παράδοση μέχρι σήμερα

Γιώργος Σταυρακίδης
Στην Ελλάδα, όπως και σε όλο τον κόσμο βέβαια, την Πρωτοχρονιά αλλά και τα Χριστούγεννα συνηθίζουμε να τα γιορτάζουμε με μεγαλοπρέπεια, φίλους, οικογένεια και, σίγουρα, πολύ φαγητό! Σε τέτοιες καταστάσεις, μας αρέσει να επιστρέφουμε στις παραδόσεις και σε εκείνα που από μικροί μαθαίνουμε ή εκείνα τα άγνωστα που μέχρι τώρα μπορεί να μη ξέραμε. Την Πρωτοχρονιά ας πούμε, έχει την τιμητική της σε κάθε σπίτι η βασιλόπιτα. Γνωρίζετε όμως πως πρόκειται για ένα από λίγα αρχέγονα έθιμα που επιβιώνουν; Στα Κρόνια (εορτή του θεού Κρόνου στην αρχαία Ελλάδα) και στην ανάλογη γιορτή με την ονομασία Σατουρνάλια της αρχαίας Ρώμης, οι γυναίκες έφτιαχναν γλυκά και πίτες, μέσα στα οποία έκρυβαν νομίσματα. Όποιος το πετύχαινε ήταν και ο τυχερός της χρονιάς! Η ορθόδοξη παράδοση συνέδεσε το ίδιο έθιμο με τη Βασιλόπιτα και έτσι η καλοτυχία του φλουριού διατηρήθηκε. Πλέον το πρώτο κομμάτι είναι του Χριστού, μετά του σπιτιού, κι ύστερα της οικογένειας για εκείνους που θέλουν να διατηρούν ακόμα τις θρησκευτικές παραδόσεις. Για αυτά τα άγνωστα στους πολλούς, αναζητάμε τα έθιμα που γίνονται σε κάθε τόπο της Ελλάδας την Πρωτοχρονιά, ώστε να υποδεχτούν οι άνθρωποι τον καινούριο χρόνο όπως του πρέπει. Από το “σπάσιμο του ροδιού” στην Πελοπόννησο και κάποια εντελώς άγνωστα, όπως τα “μπουλιστρίνα” στην Σάμο, μέχρι τα Κάλαντα με φωτιές στην Καβάλα,τα έθινα του τόπου από τη μία πολλές φορές υποδηλώνουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής, αλλά δυστυχώς από την άλλη τείνουν να εξαφανιστούν στο πέρασμα των χρόνων
Χαλκιδική – “Κλίκια” και “φταζμίτ’κα” Στη Χαλκιδική οι γυναίκες, εκτός από τη βασιλόπιτα, πρέπει την παραμονή της Πρωτοχρονιάς να φτιάξουν “κλίκια” και “φταζμίτ’κα”, όπως και άλλα γλυκά για τους καλαντιστές, τους επισκέπτες και τα μέλη της οικογένειας. Συνήθως τα γλυκά αυτά είναι: σαραγλί, σουσαμόπιτα, μπακλαβάς, κανταΐφι κ.ά. Ειδικότερα στην Ορμύλια έκαναν κι ένα ειδικό κουλούρι, σε σχήμα “οχτώ”, για τον Άγιο Βασίλειο. Το κουλούρι αυτό το έβαζαν στο εικονοστάσι για το καλό του χρόνου. Επίσης, τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς στα χωριά της Χαλκιδικής η βρύση του χωριού έπρεπε να είναι ανοιχτή, έτσι ώστε να τρέχει η τύχη όλη τη χρονιά σαν το νερό.
Πελοπόννησος – Το σπασμένο ρόδι
Το έθιμο λέει πως την ώρα που αλλάζει ο χρόνος, κάποιος πρέπει να πετάξει ένα ρόδι στην εξώπορτα του σπιτιού για να σπάσει. Το ρόδι συμβολίζει την αφθονία, την καλή τύχη και την γονιμότητα. Σπάει στην πόρτα του σπιτιού ώστε να τα φέρει όλα δεξιά και καλότυχα σύμφωνα με την παράδοση. Υπάρχει βέβαια και παραλλαγή όπου το πρωί της Πρωτοχρονιάς η οικογένεια πηγαίνει στην εκκλησία και ο νοικοκύρης έχει στην τσέπη του ένα ρόδι για να το λειτουργήσει και επιστρέφοντας στο σπίτι, το σπάει για να φέρει την ευλογία στο σπιτικό του.
Ανατολική Μακεδονία – Οι Μωμόγεροι
Με ρίζες από τον Πόντο, οι Μωμόγεροι αναβιώνουν κάθε χρόνο στους Σιταγρούς και στην Πλατανιά της Δράμας, αλλά και αλλού. Πρόκειται για ένα είδος λαϊκού παραδοσιακού θεάτρου, όπου οι πρωταγωνιστές μιμούνται γεροντικά πρόσωπα, εξ ου και η ετυμολογία της λέξης «μωμόγερος». Το έθιμο των Μωμόγερων πιστεύεται ότι προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα, λόγω της ομοιότητάς του με τον διθύραμβο. Οι θεωρίες που κυριαρχούν υποστηρίζουν ότι οι Μωμόγεροι είτε ήταν οι δώδεκα ιερείς του Μώμου, θεού του γέλιου και της σάτιρας, είτε σύμβολα των στρατηγών του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Στο δρώμενο αυτό παρουσιάζεται η αναγέννηση της φύσης με την αλλαγή του νέου έτους και έχει σκοπό σάτιρας. Στο δρώμενο αναπαρίσταται η ιστορία του Κιτί Γοτσά. Στο έθιμο αυτό, παραδοσιακά μέρος των συμμετεχόντων φοράνε τομάρια ζώων όπως λύκων και τράγων ενώ άλλοι ντύνονται με στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά και έχουν την μορφή γεροντικών προσώπων.
Τρίκαλα & Καρδίτσα – βασιλοκλούρα
Υπάρχουν έθιμα στην περιοχή που διατηρούνται μέχρι και σήμερα στα καμποχώρια των Τρικάλων και της Καρδίτσας, όπως αναφέρει σε βιβλία του ο αείμνηστος εκπαιδευτικός Ζήσης Τζιαμούρτας, «Αργά τα μεσάνυχτα πήγαιναν στη βρύση και την άλειφαν με λίπα, ρίχνοντας νομίσματα, λίγο καλαμπόκι και στάρι. Οι νοικοκυρές σηκώνονταν τα χαράματα για να ζυμώσουν και να ψήσουν τη βασιλοκλούρα, που ήταν μια μπουγάτσια από σιταρένιο αλεύρι και πάνω είχε κεντήματα με το ψαλίδι, λουλούδια και σταυρούς. Μέσα σε αυτήν έβαζαν το φλουρί, ένα κλωναράκι κορομηλιάς, ένα σπυρί σιτάρι και λίγες τρίχες από την αγελάδα, σύμβολα ασφαλώς, που κρύβουν ζωτική δύναμη, που είναι αναγκαία, για να εξασφαλιστεί η αφθονία και η ευημερία. Σαν ξημέρωνε έπαιρνε όλη η φαμίλια τον δρόμο για την εκκλησία με τα γιορτινά τους ρούχα». Φλώρινα – Μπαμπάρια
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς τα μικρά παιδιά πρωί-πρωί λένε τα «σούρβα» τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς. Το βράδυ τα μεσάνυχτα, ανάβουνε μεγάλη φωτιά και ο Σύλλογος προσφέρει κόκκινο κρασί και χωριάτικο λουκάνικο. Την Πρωτοχρονιά από τα ξημερώματα βγαίνουν οι παρέες των εφήβων «Τα Μπαμπάρια» στους δρόμους του χωριού και γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι. Κάθε παρέα αποτελείται από 10-15 άτομα, απαραίτητα έχει το γαμπρό και τη νύφη, τον παππού και τη γιαγιά, τον καμπούρη και ίσως ένα γιατρό και έναν παπά. Επίσης έχει δυο ομάδες μάχιμες την εμπροσθοφυλακή και την οπισθοφυλακή, που λέγονται «ουτάτσοι». O γαμπρός είναι καλοντυμένος όμως με προσωπίδα προβιάς και γιλέκο άσπρο, στο χέρι κρατεί μια μαγκούρα καλοφτιαγμένη και σκαλιστή ή ένα καμπυλωτό σανίδι μέρος τον αλετριού, στολισμένο με φούντες πολύχρωμες και κουδουνάκια, σαν χαντζάρα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του παππού και της γιαγιάς, είναι η μεγάλη καμπούρα και το μπαστούνι αλλά και το βαρύ περπάτημα, ο παππούς φοράει προσωπίδα από προβιά, ενώ η γιαγιά έχει καλυμμένο το πρόσωπό της μ’ ένα μαύρο μαντήλι.
Όλοι οι φύλακες της παρέας «Ουτάτσοι» φορούν στο πρόσωπο τη μάσκα από προβιά, στα πόδια άσπρες περικνημίδες, πουκαμίσα άσπρη και υφαντή μέχρι το γόνατο και γιλέκο από προβιά, στη μέση είναι ζωσμένοι με κουδούνια και στα χέρια κρατούν την «παλίτσα». Η παρέα συνοδεύεται από οργανοπαίχτες, συνήθως μια γκάιντα, μια φλογέρα, ένα τουμπερλέκι επίσης έχουν και ένα βοηθό που οδηγεί το γαϊδούρι και μαζεύει τα καλούδια. Κάνουν ένα χορό όλοι μαζί σε κάθε σπίτι, με τον ίδιο χαρακτηριστικό σκοπό την «μπαμπάρτσκα» πιασμένοι από τον ώμο χορεύουν σε αργό ρυθμό την γκάιντα. Τέλος χορεύουν στην πλατεία μπαίνει και ο κόσμος στο χορό και βγάζουν τότε τις προσωπίδες τους.
Κομοτηνή – Τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς Στην Κομοτηνή τα Χριστούγεννα δεν λένε κάλαντα αλλά μόνο την Πρωτοχρονιά. Αποβραδίς γυρνούν με αναμμένα φανάρια στολισμένα με κορδέλες χάρτινες και ποικιλόχρωμες, με βαπόρια και τραγουδούν τα κάλαντα από ένα τυπωμένο βιβλίο. Το έθιμο της Καμήλας είναι ένα από τα πιο παλιά έθιμα που γινόταν για πολλά χρόνια την Πρωτοχρονιά στην Αίγειρο και στα Καβακλιώτικα, περιοχή στον σιδηροδρομικό σταθμό της Κομοτηνής και στα περισσότερα χωριά ανά την Ελλάδα με καταγωγή από την Ανατολική Ρωμυλία. Καταρχήν, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς η νοικοκυρά ζύμωνε τη βασιλόπιτα και άνοιγε φύλλα για να φτιάξει την τυρόπιτα. Μέσα στην τυρόπιτα εκτός από το νόμισμα έβαζε και μικρά ξυλαράκια σε διαφορετικά μεγέθη που είχαν ποικίλο συμβολισμό, το σπίτι, τα ζώα, το στάβλο, τα χωράφια έτσι ώστε όλοι να τύχουν κάτι και να μείνουν ικανοποιημένοι. Το βράδυ την έκοβε ο πατέρας και όλοι ήταν χαρούμενοι. Μετά την βασιλόπιτα, ξεκινούσε το έθιμο της καμήλας το οποίο λοιπόν προέβλεπε ότι την παραμονή το βράδυ της Πρωτοχρονιάς περίπου την ώρα της αλλαγής του χρόνου, καμηλτζήδες και ντιβιτζήδες περνάγανε από όλα τα σπίτια του χωριού και μάζευαν τρόφιμα, φιλοδωρήματα αλλά ακόμη και ρούχα που συνήθως τα έδινε ο νοικοκύρης του σπιτιού.
Κυκλάδες – Σίδερο στο πρόσωπο
Στις Κυκλάδες θεωρούν καλό σημάδι (για τις υπόλοιπες μέρες του έτους) τον Βοριά που φυσάει την ημέρα της Πρωτοχρονιάς. Επίσης θεωρούν καλό οιωνό αν έρθει έξω από το σπίτι τους ένα περιστέρι τη μέρα αυτή, αντίθετα το κοράκι θεωρείται κακό σημάδι. Σε μερικά χωριά στα νησιά των Κυκλάδων όταν πλένονται το πρωί της Πρωτοχρονιάς αγγίζουν το πρόσωπό τους μ΄ ένα κομμάτι σίδερο, για να είναι όλο το χρόνο… “σιδερένιοι” και να χαίρουν άκρας υγείας. Στην Αμοργό, ανήμερα τη Πρωτοχρονιά, σερβίρουν τον «κοφτό», ένα έδεσμα από σιτάρι, κρεμμύδι, τυρί τριμμένο, λάδι και νερό για να πάει καλά η σοδειά. Στην Ανάφη, τα Χριστούγεννα οι νοικοκυρές παρασκευάζουν και προσφέρουν το «κουφέτο», γλυκό του κουταλιού από ασπρισμένα αμύγδαλα και κομμάτια κοκκινωπής κολοκύθας τα οποία σιγοβράζουν μέσα σε μέλι. Την Πρωτοχρονιά ψήνουν στον ξυλόφουρνο το αναφιώτικο «ζαφοριστό» ψωμί από κρόκο με ιδιαίτερη γεύση ζαφοράς και με έντονο κίτρινο χρώμα. Τα Χριστούγεννα, τα στενά δρομάκια  της Μυκόνου μοσχοβολούν από τις δίπλες, τα φοινίκια, τους κουραμπιέδες και τα Χριστόψωμα που ψήνονται στο φούρνο. Στη Νάξο, ένα παραδοσιακό γαστρονομικό έθιμο είναι το γεμιστό κατσίκι με διάφορα χορταρικά και ρύζι, το οποίο παρασκευάζεται και προσφέρεται τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά. Ζυμώνονται επίσης τα Χριστόψωμα με σταφίδες και καρύδια, τα οποία έχουν στο κέντρο ένα ολόκληρο καρύδι με το τσόφλι του και ένα σταυρό από ζυμάρι. Στη Νάξο ψέλνονται, ως κάλαντα, τα περίφημα «κοτσάκια», ένα είδος μαντινάδας με σκωπτικό χαρακτήρα. Στην Πάρο τα παιδιά ψάλλουν τα κάλαντα το απόγευμα της παραμονής των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, αμέσως μετά τον εσπερινό και ανήμερα το πρωί μετά το τέλος της λειτουργίας.
Σάμος – Η προβέντα και τα μπουλιστρίνα Εκτός από την βασιλόπιτα, οι γυναίκες της Σάμου φτιάχνουν και την «προβέντα». Πρόκειται για έναπιάτο με γλυκά, βασιλόπιτα, σαμιώτικο μπακλαβά σουσαμένιο, ρόδι και καλούδια, τυλιγμένο προσεκτικά με μια κεντητή ή υφαντή πετσέτα, που προσφέρεται το πρωί της Πρωτοχρονιάς, αμέσως μετά την εκκλησία, στους γονείς, τα πεθερικά και τους νονούς.. Απαραίτητο «συστατικό» κάθε σπιτιού είναι το σπάσιμο του ροδιού και το σκόρπισμα των σπόρων του ώστε να γεμίσει το σπίτι ευτυχία και υγεία, ενώ οι τυχεροί που θα κάνουν ποδαρικό, παίρνουν τα «μπουλιστρίνα», το γνωστό σε όλους μας χαρτζιλίκι.
Κρήτη – Το άγριο κρεμμύδι
Στην Κρήτη το άγριο κρεμμύδι που αναπτύσσεται στο νησί μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι. Είναι δηλητηριώδες και προκαλεί δερματικό εξάνθημα. Αν το ξεριζώσετε, θα εξακολουθεί να αυξάνεται με νέα φύλλα και άνθη. Για τους ανθρώπους της Κρήτης, αυτή η σπάνια ποιότητα σημαίνει μεγάλη φυσική δύναμη και έτσι κρεμούν τα άγρια κρεμμύδια στα σπίτια τους ανήμερα της Πρωτοχρονιάς. Το ρόδι είναι σύμβολο αφθονίας, γονιμότητας και καλής τύχης και γι’ αυτό σε πολλές περιοχές της Ελλάδας κρεμάται στην πόρτα μέχρι την Πρωτοχρονιά. Την Πρωτοχρονιά, η οικογένεια σπάει το ρόδι στην πόρτα φωνάζοντας «Ευτυχισμένο το νέο έτος».
Ηράκλειο Κρήτης – Μπουγάτσα
Κάθε χρόνο, η πρωτοχρονιά στην Κρήτη συνοδεύεται από μεγάλη κατανάλωση μπουγάτσας. Σε όλους τους δρόμους του Ηρακλείου στήνονται υπαίθριοι πάγκοι, για να είναι γλυκιά η πρώτη γεύση που θα πάρουν οι κάτοικοι του νησιού.
Χανιά – Το έθιμο της “καλής χέρας”
Τα παραδοσιακά κάλαντα, η υποδοχή του νέου έτους με βεγγαλικά και εκδηλώσεις σε πλατείες και η τήρηση του εθίμου της «πρωτιάς» κυρίως για τα παιδιά που έρχονται στον κόσμο μετά την έλευση του νέου έτους αποτελούν και για τους κατοίκους της δυτικής Κρήτης αναπόσπαστο κομμάτι της περιόδου της Πρωτοχρονιάς. Την τιμητική τους έχουν τα μικρά παιδιά που την πρώτη μέρα του χρόνου επισκέπτονται νονούς, παππούδες, θείους για να τους κάνουν το ποδαρικό και να «εισπράξουν» την «καλή χέρα». Σήμερα όπως και σε άλλες περιοχές της χώρας η επίσκεψη συνοδεύεται από χρηματικό ποσό που δίνει συνήθως ο παππούς, η γιαγιά, ο νονός στο παιδί. Ωστόσο παλαιότερα, η «καλή χέρα» ήταν ένα σπιτικό γλύκισμα που το έφτιαχναν οι νοικοκυρές, όπως κουραμπιέδες, μελομακάρονα και δίπλες. Το χτύπημα της καμπάνας το πρωί της Πρωτοχρονιάς, κυρίως στην ύπαιθρο, «φέρνει» μικρούς και μεγάλους μετά την εκκλησία να παίρνουν ο κάθε ένας από μια πέτρα, να κάνουν το σταυρό τους και να την πηγαίνουν μέχρι το σπίτι.
Θάσος – Το σπόρπισμα των φύλλων
Στη Θάσο υπάρχει ένα πολύ ιδιαίτερο και παλιό έθιμο. Κάθονται όλοι γύρω από το αναμμένο τζάκι, τραβούν την ανθρακιά προς τα έξω και ρίχνουν γύρω στ’ αναμμένα κάρβουνα, φύλλα ελιάς, βάζοντας στο νου τους από μια ευχή, χωρίς όμως να την πουν στους άλλους. Όποιου το φύλλο γυρίσει περισσότερο, εκείνου θα πραγματοποιηθεί και η ευχή του.
Ξάνθη – Πρασόπιτα αντί για βασιλόπιτα
Οι νοικοκυρές ανοίγουν φύλλο και παρασκευάζουν μια πίτα με πράσο, κιμά και κύμινο, που ψήνεται σε παραδοσιακό ταψί (σινί). Έχει φλουρί όπως όλες οι βασιλόπιτες, ενώ τα παλιότερα χρόνια τη σέρβιραν πάνω σε χαμηλό ξύλινο τραπέζι, τον σορβά.
Καβάλα – Κάλαντα και φωτιές
Ένα πολύ παλιό έθιμο, προερχόμενο από τα χρόνια της τουρκοκρατίας, είναι το εξής: τα αγόρια που θα φύγουν στρατιώτες τη νέα χρονιά, συγκεντρώνουν μεγάλες στοίβες από ξύλα στην πλατεία. Την παραμονή ανάβουν μια μεγάλη φωτιά και ψέλνουν τα κάλαντα. Με το που ο δείκτης δείξει δώδεκα, ξεκινά το παραδοσιακό γλέντι με τσίπουρο και γλυκά. Σε άλλες περιοχές της Καβάλας, το μικρότερο μέλος της οικογένειας μεταφέρει μια πέτρα στο εσωτερικό του σπιτιού για να είναι στέρεο και γερή η οικογένεια, ενώ τα μικρότερα παιδιά κάνουν ποδαρικό σε όλα τα σπίτια του κάθε οικισμού, μπαίνοντας με το δεξί. Για την καλή τύχη που φέρνουν, ανταμείβονται από τους ιδιοκτήτες με δώρα και γλυκά.
Λάρισα – Μπαμπαλιούρια
Με ρίζες από τη Διονυσιακή λατρεία, τα Μπαμπαλιούρια αναβιώνουν στη Θεσσαλία και ειδικά σε ορισμένα χωριά της Λάρισας. Εκεί, οι άντρες φορούν την στολή των Μπαμπαλιούρηδων: Κουδούνια, μια μάσκα από προβιά ζώου (τη λεγόμενη “φουλίνα”) κι ένα ξύλινο κυρτό σπαθί. Με τη λήξη της λειτουργίας, τα Μπαμπαλιούρια ξεχύνονται στους δρόμους, συνοδεία του αδελφογύρτη ο οποίος κρατάει έναν κουμπαρά και μαζεύει τα χρήματα που προσφέρει ο κόσμος. Όποιον δε δώσει κάτι, δεν τον αφήνουν να πάει στο σπίτι του και… τον απειλούν με το σπαθί τους! Μετά τη λειτουργία τα Μπαμπαλιούρια τριγυρνούν στις πλατείες, στα σοκάκια, ακόμα και σε μαγαζιά, μέχρι το ξημέρωμα.
Μυτιλήνη – Το “αμίλητο νερό”
Παραμονή της Πρωτοχρονιάς στη Μυτιλήνη και με το γύρισμα του χρόνου από όλες τις γωνιές της πόλης ξεκινούν παρέες με κατεύθυνση τη μικρή εκκλησιά της Παναγιάς της Φανερωμένης, στη βόρεια πλευρά της πόλης. Οι βρύσες στο κέντρο της εκκλησιάς τρέχουν ασταμάτητα νερό, με το οποίο οι πιστοί αφού προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγιάς με το Χριστό στην αγκαλιά που παίζει σαν τόπι τη γη, «νίβονται», βρέχουν δηλαδή το πρόσωπο τους. Στη συνέχεια γεμίζουν με «αγίασμα» το νερό, δηλαδή από τις βρύσες, το σκεύος που έχουν μαζί τους (πήλινο παλιότερα) και με ένα λιόκλαδο μέσα ή ένα κλαδί από μυρτιά οδεύουν στο σπίτι τους για το «ποδαρικό». Απαραίτητη προϋπόθεση για να πετύχει το «ποδαρικό» είναι αυτός που μεταφέρει το νερό να το κάνει χωρίς να μιλήσει. Να ‘ναι δηλαδή το νερό «αμίλητο». Ακολουθεί το «ποδαρικό» στο σπίτι από το «αφεντικό» του ή το μεγαλύτερο σε ηλικία μέλος της οικογένειας. Το λιόκλαδο ή το κλαδί της μυρτιάς στερεώνεται στην πόρτα. Το ρόδι σπάει με δύναμη στο κεφαλόσκαλο κι η πέτρα για να’ ναι όλοι γεροί «σαν την πέτρα» πετιέται μαζί με κέρματα μέσα στο σπίτι. Ακολουθεί το ράντισμα των χώρων του σπιτιού με το «αμίλητο» νερό. Το έθιμο τηρείται και στις ημέρες μας, ενώ στη σημερινή του μορφή ακολουθείται μετά το 1922. Ως τότε το «αμίλητο» νερό το έπαιρναν από οιαδήποτε δημόσια βρύση της πόλης. Μετά το 1922 το Μυτιληνιό έθιμο ταυτίστηκε με το Αιβαλιώτικο, το οποίο έλεγε πως το νερό το έπαιρναν από το μεγάλο Αγίασμα της Μικρασιατικής πόλης, της Παναγίας της Φανερωμένης. Το χτίσιμο στα τέλη της δεκαετίας του 1920 της μικρής εκκλησίας της Παναγίας της Φανερωμένης ως θύμηση του Αιβαλιώτικου προσκυνήματος έκανε όλους τους Μυτιληνιούς, ντόπιους και πρόσφυγες να παίρνουν το νερό για το «ποδαρικό» του σπιτιού ή του μαγαζιού τους από το προσφυγικό προσκύνημα..